کلید رهایی کشورها از دام درآمد متوسط

فردای اقتصاد: ارزیابی‌ها نشان می‌دهد که برخی از کشورهای آسیایی قادر به گریز از دام درآمد پایین و متوسط بوده‌اند، در حالیکه بسیاری از اقتصادهای بازاری (به‌ویژه کشورهای آمریکای لاتین و اروپای شرقی)‌ به‌رغم برخورداری از منابع طبیعی غنی‌تر، موقعیت‌های ژئوپلیتیکی مطلوب‌تر و پذیرش اجماع واشنگتن در زمینه‌های «بازارگرایی، خصوصی‌سازی، آزادسازی، مقررات‌زدایی و مردمی‌سازی»، از عهده این مهم برنیامده‌اند. در گزارش ترجمه شده از سوی مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، رهایی از دام درآمد متوسط با الگوهای توسعه صنعتی، در کشورهای موفق نظیر چین، ژاپن، تایوان، کره جنوبی و کشورهای آمریکای لاتین بررسی شده است.

ارزیابی این گزارش حاکی از این است که کلید توسعه فقط بازار نیست، بلکه مهم‌تر از آن سیاست‌های صنعتی صحیحی است که توسط دولت‌های دارای قابلیت و کارا دنبال می‌شود. صنعتی شدن سریع چین پس از اصلاحات بازارمحور، عمدتا ناشی از آن بود که این کشور همان توالی درست توسعه‌ای را درک و دنبال کرد که ژاپن و ببرهای آسیایی از طریق ارتقای صنعتی تدریجی از مناطق روستایی به مناطق شهری، از صنایع سبک به صنایع سنگین، از تولیدات صنعتی کاربر به صنایع سرمایه‌بر و از تقلید فناوری به نوآوری دنبال کرده بودند.

رقابت بازاری در چنین فرآیند تکاملی مسلما حیاتی است، اما نیروهای بازار محض به دو دلیل نمی‌توانند به تنهایی از عهده این کار برآیند: 1- بازار خود یک کالای عمومی است که ایجاد آن بسیار پرهزینه است و 2-ایجاد بازار مستلزم استراتژی‌های توسعه و سیاست‌های صنعتی درست است.

در مقابل، اقتصادهایی که در دام درآمد پایین یا درآمد متوسط گرفتار بودند از مراحل متوالی ارتقا صنعتی، پیروی نکردند. برای مثال بسیاری از کشورهای اروپای شرقی و آمریکای لاتین، استراتژی‌های توسعه پرشی را با سرمایه‌گذاری بیش از حد و بسیار زودهنگام در صنایع سنگین دنبال کردند، بدون توسعه کامل صنایع سبک کاربر خود. اما این نیروها بدون کمک دولت قادر به تامین زیرساخت‌های لازم و سرمایه اجتماعی مورد نیاز برای راه‌اندازی صنایع سبک قابل رقابت در سطح بین‌المللی نیستند. همچنین، فقدان صنعتی‌سازی اولیه در مناطق روستایی برای بسیاری از اقتصادهای آفریقایی گرفتار در دام فقر، مشهود است.

این اتفاق ناشی از آن نیست که دولت اجازه عملی شدن رقابت در بازار را نمی‌دهد، بلکه به این دلیل است که ظهور صنایع روستایی، نیازمند دولت برای فراهم کردن زیرساخت‌های ضروری و سرمایه اجتماعی به شیوه‌ای است که کشاورزان بتوانند خود را در شرکت‌ها سازماندهی کرده و کالاهای خود را به بازارهای بین‌المللی ارسال کنند. بنابراین یک ارتقا صنعتی مرحله‌ای، کلید اجتناب از دام های درآمد پایین و متوسط است.