۹ دی ۱۴۰۱ - ۱۸:۱۷

کمیسیون توسعه پایدار و محیط زیست اتاق ایران درباره آثار اجرای پروژه آناتولی شرقی (داپ) کشور ترکیه روی منابع آبی رودخانه ارس هشدار داد.

فردای اقتصاد: جنگ آبی خاورمیانه را تهدید می‌کند. کمیسیون توسعه پایدار  و محیط زیست اتاق ایران نتایج یک پژوهش درباره آثار اجرای پروژه آناتولی شرقی (داپ) کشور ترکیه روی منابع آبی رودخانه ارس را منتشر کرده است. 

ترکیه دستکم ۱۰پروژه مختلف آبی را در دست اجرا دارد تا به موجب آنها مسیر ورود آب به پایین‌دست را مسدود کند. گاپ، پروژه‌های آناتولی مرکزی، اگ‌گپ، ‌باک‌گپ، ‌اک‌دنیز گپ، کوپ، مرمره‌گپ، ذکاپ، تراگپ و داپ (آناتولی شرقی) پروژه‌هایی هستند که ترکیه با هدف برتری هیدروپلیتیکی بر کشورهای پایین‌دست و تبدیل شدن به هیدروهژمون منطقه آنها را اجرایی کرده یا در دست اجرا دارد.

در این پژوهش تاکید شده است: با توجه به افزایش بهره‌برداری‌ها و ایجاد سازه‌های مختلف آبی در بالادست حوضه‌های آبریز به‌ویژه در کشور ترکیه، همچنین کاهش نزولات جوی و کاهش حجم آب ورودی، به‌ویژه در حوضه‌های آبریز ارس، لازم است تا اقدامات منسجم‌تر و قوی‌تری از سوی ایران در چارچوب دیپلماسی آب در دستور کار طرف ایرانی قرار گیرد.

طی سال‌های اخیر سدهای متعددی روی دو رودخانه کورا و ارس و سرشاخه‌های آن‌ها در کشورهای مختلف با هدف تولید برق، آبیاری اراضی کشاورزی، تأمین آب شرب، کنترل سیلاب و حمل‌ونقل با ظرفیتی بالغ بر ۲۵میلیارد مترمکعب احداث‌ شده است. افزایش ایجاد سازه‌ها و سدهای آبی به‌ویژه در سال‌های اخیر به‌ویژه ایجاد ۱۴سد در کشور ترکیه از جمله پروژه آناتولی شرقی موسوم به داپ (DAP)، همچنین آلودگی آب رودخانه ارس به‌ویژه از سوی کشور ارمنستان در نتیجه فعالیت‌های معدنی و نیروگاه اتمی متسامور، تنزل کمیت و کیفیت آورد رودخانه ارس در سال‌های اخیر را منجر شده و در آینده نیز می‌تواند دسترسی به منابع آب رودخانه ارس را محدودتر کند. اجرا و تکمیل آناتولی شرقی موسوم به داپ (DAP) کشور ترکیه در آینده نزدیک ممکن است سهم ایران از منابع آبی در حوضه آبریز ارس را بین ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش ‌دهد. قطع یا کاهش آورد رودخانه مرزی ارس توسط ترکیه منجر به مشکلات جدی برای تأمین آب شرب و کشاورزی مناطق پایین‌دست می‌شود.

این گزارش تاکید کرده است: طی سال‌های گذشته قراردادهای متعدد دوجانبه‌ای با کشورهای همسایه برای بهره‌برداری از منابع آب مشترک به تصویب رسیده است که شماری از آنها پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوری منتفی شده‌اند. بر اساس اطلاعات گردآوری‌شده از منابع موجود، ۲۴قرارداد در قالب‌های مختلف معاهده، پروتکل و موافقت‌نامه در زمینه موضوعات مربوط به رودخانه‌های مرزی بین ایران و همسایگان منعقد شد که تعدادی از این قراردادها با عقد قرارداد بعدی منسوخ و تعدادی از آنها نیز از نظر زمانی منقضی شده و کارکرد خود را از دست داده و در حال حاضر تعداد ۱۴قرارداد آبی معتبر بین ایران و همسایگان وجود دارد. متأسفانه با کشور ترکیه تنها پروتکل استفاده از آب‌های رودخانه ساری سو و قره سو برای تقسیم آب این رودخانه‌ها وجود دارد و در مورد رودخانه ارس با کشور ترکیه هنوز معاهده و قراردادی منعقد نشده است.

این پژوهش نشان داده است که همه موافقت‌نامه‌ها در خاورمیانه در مورد حوضه‌های آبریز مشترک به‌طور عام، و ایران با کشورهای همسایه به‌طور اخص، به‌صورت دوجانبه بوده و تاکنون حتی یک کنوانسیون یا موافقت‌نامه چندجانبه در مورد بهره‌برداری از آب حوضه‌های آبریز مشترک مانند کنوانسیون آب اروپا وجود ندارد. به همین دلیل نیز قواعد عرفی و حقوقی حاکم بر منابع آب مشترک در منطقه بین ایران و کشورهای همسایه از ضمانت اجرایی ضعیفی برخوردار هستند و توانایی لازم برای حل مسئله حقوقی منابع آب مشترک را ندارند. لذا اتخاذ تدابیر لازم برای تصویب کنوانسیونی مانند کنوانسیون آب اروپا با محوریت سازمان ملل متحد و به‌ویژه کمیسیون اقتصادی – اجتماعی آسیا و اقیانوسیه (ESCAP) در چارچوب دیپلماسی آب از سوی وزارتخانه‌های خارجه و نیرو از اهمیت اساسی برخوردار است و باید در دستور کار قرار گیرد.

مهمترین چالش‌های فراروی بین ایران و کشورهای همسایه در مورد منابع آب مشترک

نام کشور

چالش‌ها

افغانستان

*مدیریت ضعیف منابع آب در حوضه آبریز هیرمند

*بهره‌وری پایین و ضعیف در بخش‌های کشاورزی

*توسعه سدها و کانال‌های انحرافی بدون توجه به نیازهای آبی پایین‌دست

*خشکیدگی تالاب هامون

*افزایش گسترش طوفان‌های گردوغبار در پایین‌دست حوضه آبریز هیرمند

*کشت تریاک و قاچاق مواد مخدر

*فقدان موافقت‌نامه آبی برای هریرود بین ایران، افغانستان و ترکمنستان

ارمنستان

*افزایش جمعیت پیرامون رودخانه ارس

*کارخانجات «روی» و باطله‌های معدنی پیرامون رودخانه ارس

*نیروگاه اتمی

جمهوری آذربایجان

*برخی از برنامه‌های کنترل سیلاب در طرف آذربایجان باعث افزایش سیلاب در طرف ایرانی می‌شود که لازم است تا هماهنگی و همکاری‌ها در این زمینه صورت گیرد

عراق

*کاهش سطح تالاب‌های میانرودان در عراق در نتیجه پروژه‌های GAP و افزایش کانون‌های گردوغبار و انتشار و انتقال آنها به مناطق مرکزی ایران

*فقدان موافقت‌نامه برای منابع آب مشترک زیرزمینی

*بهره‌وری پایین آب در بخش‌های کشاورزی

پاکستان

فقدان موافقت‌نامه برای رودخانه Nihing و سفره‌های آب زیرزمینی مشترک Mashkil

ترکیه

*فقدان موافقت‌نامه با ترکیه برای آب‌های فرامرزی رودخانه ارس

ترکمنستان

*پایین بودن بهره‌وری در بخش‌های کشاورزی

*مدیریت ضعیف منابع آب

*نیاز برای بازسازی کانال قره‌قوم برای جلوگیری از اتلاف آب