در همین راستا ریاض در سال ۲۰۱۵ به‌صورت فردی و در قالب همکاری با سایر بازیگران منطقه‌ای تلاش نمود مانع از تحقق توافق هسته‌ای کشورهای ۱+۵ با ایران شود. ریاض با هدف مقابله با پیشرفت در مذاکرات هسته‌ای حتی ائتلاف و اتحاد با تل‌آویو را در دستور کار خود قرار داد که حاصل این همکاری برگزاری پنج ﺟﻠﺴﻪ ﻣﺤﺮﻣﺎﻧﻪ ﺑﯿﻦ ﻣﻘﺎﻣﺎت ﺳﻌﻮدی و اسرائیلی بود. یکی از مهم‌ترین این جلسات دیدار دوری ﮔﻮﻟﺪ، مدﯾﺮ ﮐﻞ وزارت ﺧﺎرﺟﻪ اسرائیل با اﻧﻮر ﻋﺸﻘﯽ ژﻧﺮال ﺑﺎزﻧﺸﺴﺘﻪ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن سعودی ﺑﻮد.
پس از روی کار آمدن دولت دونالد ترامپ نیز نخبگان سیاسی سعودی درخواست‌هایی را برای لغو برجام مطرح کردند. در حقیقت، عربستان سعودی در کنار اسرائیل نقش مهمی در تصمیم دونالد ترامپ برای خروج آمریکا از برجام داشته که این نقش بیش از همه توسط لابی سعودی در آمریکا (ساپراک) ایفا شده است. عربستان سعودی نیز نقش مؤثری در انتصاب سیاست‌گذاران سابق همچون سناتور نورم کولمن در جهت محدودسازی توان هسته‌ای ایران داشته است. کولمن بارها از تلاش ترامپ برای خروج از برجام حمایت کرد. عربستان سعودی همچنین از نخستین بازیگرانی بود که از تصمیم ترامپ برای خروج از برجام و از سرگیری تحریم‌ها علیه ایران استقبال کرد. در همین زمینه ریاض در بیانیه‌ای اعلام کرد «از تصمیم ایالات متحده برای ازسرگیری تحریم‌ها علیه ایران حمایت می‌کند.»
با این حال پیروزی جو بایدن در انتخاب ریاست‌جمهوری ایالات‌متحده موجب نگرانی سعودی‌ها شد. در این میان یکی از دلایل عمده هراس مقامات سعودی از پیروزی بایدن در انتخابات، نگرانی از بازگشت آمریکا به برجام بود به‌خصوص که بایدن در دوران تصدی سمت خود به‌عنوان معاون رئیس‌جمهور، در تصویب توافق هسته‌ای ایران در کنگره نقش فعالی ایفا کرده بود.
مقامات سعودی بازگشت آمریکا به برجام را به معنای رفع تحریم‌ها و کاهش فشارها علیه تهران قلمداد می‌کنند که برآیند آن شکوفایی اقتصاد ایران و قدرتمند شدن محور مقاومت در منطقه خواهد بود؛ اما این بار سعودی‌ها به جز اصرار اولیه بر حضور و مشارکت در مذاکرات هسته‌ای، به‌صورت رسمی انتقادات کمتری از روند گفت‌وگوهای احیای برجام کرده‌اند. بنابراین این پرسش به ذهن متبادر می‌گردد که چرا عربستان سعودی برخلاف سال ۲۰۱۵ و باوجود اینکه همچنان مخالف احیای برجام است، به‌صورت رسمی «دپیلماسی سکوت» اختیار کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش کلیدی می‌بایست به چند نکته اساسی اشاره کرد.
نخستین عامل تأثیرگذار در اتخاذ سیاست سکوت توسط ریاض شرایط زمانی متفاوت نسبت به سال ۲۰۱۵ است. تهران و ریاض از ابتدای سال ۲۰۲۱ تاکنون با هدف عادی‌سازی روابط و بازگشایی سفارت‌ها پنج دور گفت‌وگو برگزار کرده‌اند و قرار است که در کوتاه مدت دور ششم مذاکرات در قالب نشست سیاسی برگزار شود. در روند برگزاری پنج دور نشست امنیتی، مقامات سعودی و ایرانی موضوعات و پرونده‌های متعددی را مطرح کرده‌اند که به احتمال زیاد برنامه هسته‌ای نیز یکی از این محورها بوده است. این سناریو محتمل است که در نشست‌های پنج‌گانه، از یک‌سو تهران به ریاض اطمینان داده که برنامه هسته‌ای ایران کاملاً صلح‌آمیز است و هیچ تهدید نظامی یا امنیتی برای بازیگران منطقه نخواهد داشت و از سوی دیگر نیز سعودی‌ها در مقابل دستیابی به برخی از امتیازات، این بار متعهد شده‌اند در مسیر مذاکرات هسته‌ای کارشکنی و مخالفت نکنند.
دومین دلیل سکوت عربستان در قبال مذاکرات احیای توافق هسته‌ای از این امر نشأت می‌گیرد که سعودی‌ها از سال ۲۰۱۵ برنامه هسته‌ای خود را به صورت مخفیانه و به سرعت دنبال کرده‌اند. بنابراین مقامات سعودی نمی‌خواهند با افزایش انتقادات خود از مذاکرات وین، نگاه رسانه‌ها را به برنامه هسته‌ای خود جلب کنند. اگرچه ریاض مدعی شده است که برنامه هسته‌ای این کشور که در آغاز راه قرار دارد، اهداف مسالمت‌آمیز را دنبال می‌کند لیکن احداث اولین راکتور هسته‌ای در کنار وعده فروش فناوری‌های هسته‌ای حساس به عربستان سعودی توسط کشورهای مختلف محافل بین‌المللی را به شدت نگران کرده است. بسیاری از تحلیلگران نیز بر این باورند که هدف ریاض از این اقدام رقابت منطقه‌ای با تهران است.
سومین فاکتوری که موجب اتخاذ دیپلماسی سکوت توسط عربستان سعودی در مقابل مذاکرات وین شده، تمایل و اشتیاق زیاد کشورهای اروپایی و آمریکا برای بازگشت به برجام است به‌خصوص که تلاش‌های گسترده عربستان سعودی برای جلوگیری از توافق سال ۲۰۱۵ دستاوردی نداشت. در حقیقت سعودی‌ها نیک می‌دانند که اروپایی‌ها و ایالات متحده آمریکا تمایل زیادی برای احیای برجام دارند و نمی‌خواهند با اقدامات منفی و اظهارات انتقادی خود دولت دموکرات جو بایدن و کشورهای غربی را از خود برنجانند. به‌خصوص که مقامات غربی با سفرهای متعدد به عربستان و تماس‌های تلفنی با مقامات این کشور، به سعودی‌ها اطمینان خاطر داده‌اند که توافق هسته‌ای بهتر می‌تواند مانع از دستیابی جمهوری اسلامی ایران به سلاح هسته‌ای شود. جو بایدن نیز در سفر اخیر خود به جده تلاش کرد به شرکای عرب واشنگتن به‌ویژه ریاض اطمینان دهد که ایالات متحده پس از توافق هسته‌ای با ایران نیز به حمایت و پشتیبانی از آنها ادامه خواهد داد.
چهارمین دلیل سکوت عربستان سعودی در قبال مذاکرات احیای برجام به این موضوع بازمی‌گردد که اکنون اسرائیل به تنهایی و یک تنه به مخالف سرسخت احیای برجام تبدیل شده است. در واقع اگرچه ریاض از احیای توافق هسته‌ای ایران ناراضی است، اما در این دوره، بارِ مخالفت با احیای برجام را به دوش تل‌آویل سپرده است؛ این در حالی است که در سال ۲۰۱۵ این دو بازیگر برای برهم زدن توافق هسته‌ای با یکدیگر همکاری گسترده‌ای داشتند. البته مخالفت‌های اسرائیل با مذاکرات هسته‌ای نسبت به دوره قبل مضاعف شده است. در ماه‌های گذشته تل‌آویو تمام تلاش خود را به کار بسته تا مانع از حصول توافق احیای برجام شود. با نزدیک شدن احیای توافق هسته‌ای، بنی گانتس، وزیر دفاع اسرائیل اعلام کرد «توافقی که قرار است میان قدرت‌های جهانی و ایران به دست بیاید خیلی بد است و اسرائیل عیه آن است.» در واقع ریاض با مشاهده میزان شدت و حدت مخالفت اسرائیل با احیای برجام دیگر نیازی به مداخله و انتقاد صریح و رسمی نمی‌بیند. به‌خصوص که این امر موجب می‌شود سعودی‌ها از یک‌سو از انتقادات تند مقامات دولت بایدن و کشورهای غربی در امان بمانند و از سوی دیگر با این اظهارات باعث متوقف شدن روند مذاکرات بغداد نشوند.
پژوهشگر مسائل خاورمیانه
تبادل نظر