قانون‌گذاران در ایران هشدار می‌دهند که یکی از استان‌های کشور ظرف سه‌ماه آینده با نبود آب مواجه خواهد شد، و این کاهش در منابع آبی تنش‌ها را با کشورهای همسایه بیشتر خواهدکرد. بستر خشک رودخانه زاینده‌رود در شهر اصفهان ایران. یک کارشناس به نیویورک تایمز گفت: ایران در موقعیت ورشکستگی آبی قرار دارد و راه برون رفتی از آن ندارد.
فصل تابستان به استان سیستان و بلوچستان که در گوشه جنوب شرقی ایران قرار دارد آمده است، جایی که دارای آفتابی سوزان و زمین‌های خشک و شکاف خورده کویری است که دغدغه اصلی همه مردم در آنجا چگونگی دستیابی به آب است.
برای هفته‌ها تا کنون لوله‌های انتقال آب در شهرهایی مانند زاهدان چیزی به جز جریان ضعیف آب و نمکی نداشته است. در روستاهایی که لوله‌های انتقال آب هرگز به آنجا نرسیده است، ساکنین کمی که آنجا مانده‌اند می‌گویند که مردم به سختی آب مورد نیاز برای شستشو و استحمام خودشان را پیدا می‌کنند، چه برسد به ماهیگیری و کشاورزی و نگهداری احشام.
ستاره ۲۷ ساله، دانشجو دانشگاه در زاهدان مرکز استان می‌گوید: برخی اوقات برای شستشوی ظروف می‌بایست مدت زیادی صبرکنیم. همه چیز از پخت و پز گرفته تا سایر کارهای عادی و روزمره برای ما هفت‌خوان رستم شده است.
یک کارشناس می‌گوید: قرن‌هاست که خشکسالی ایران را فراگرفته است، اما این تهدیدها در سال‌های اخیر با توجه به اینکه اولویت‌های سیاسی از مدیریت صحیح منابع آبی سبقت گرفته‌اند، افزایش یافته است. تغییرات آب و هوایی شرایط را در منطقه‌ای که عموما هفت ماه از سال بدون بارش باران است و جاییکه دمای هوا می‌تواند از ۱۲۴درجه در تیرماه عبور کند، وخیم‌تر کرده است.
سیستان و بلوچستان می‌تواند مانند یک مورد فوق‌العاده باشد، جاییکه که قانون‌گذاران ایرانی نسبت به قطعی کامل آب ظرف سه ماه هشدار داده‌اند. اما سایر مناطق فاصله زیادی با این شرایط ندارند. خشکسالی باعث قطعی آب در پایتخت، تهران، و کوچکتر شدن دریاچه ارومیه، بزرگترین دریاچه آبی نمکی در خاورمیانه، و معیشت همراه آن، و افزایش مهاجرت عظیم از حاشیه به شهرهای ایران شده است.
اما اکنون این تهدیدات به مرزهای ایران جاییکه نزاع بر سر آب تنش‌ها را با کشورهای همسایه مانند ترکیه و افغانستان افزایش می‌دهد، کشیده شده است. اختلاف طولانی‌مدت مابین ایران و افغانستان در مورد حق‌آبه رودخانه هلمند که آب سیستان و بلوچستان را تامین می‌کند ولی مقدار کمتری آب در طول زمان برای آن منطقه فراهم شده است، در اردیبهشت ماه افزایش یافت. زمانیکه در درگیری‌ای که در طول مرز نزدیک دهانه رودخانه اتفاق افتاد، منجر به کشته شدن دو نیروی مرزبانی ایرانی و یک سرباز افغانی شد.
کارشناسان آب می‌گویند: منابع آبی و تالاب‌ها در ایران به صورت غیرقابل برگشتی خشک شده‌اند. به‌دلیل تغییرات آب و هوایی در ایران، دماهای هوای بالاتر، دوره‌های خشکسالی طولانی‌تر و همچنین ریسک بیشتر سیل‌های ویرانگر انتظار می‌رود.
با این‌حال، کشور همچنان به صرف آب گرانبها برای کشاورزی ادامه می‌دهد. این موضوع کمک اندکی به توسعه اقتصاد می‌کند، اما مردم را با کار کردن در روستاها، جاییکه بیشتر حامیان دولت زندگی می‌کنند، حفظ می‌کند، و همچنین مناطقی را که در حال حاضر با کمبود منابع آبی مواجه هستند را با تقاضای بیشتر آب روبه‌رو خواهد کرد.
یک کارشناس آب در سازمان ملل می‌گوید: ایران در موقعیت ورشکستگی آبی قرار دارد و راه برون رفتی از آن ندارد، مگر اینکه شما مصرف را متوقف کنید، در غیر اینصورت شرایط بهبود نخواهد یافت. کشورهای همسایه نیز از چنین موضوعی رنج می‌برند و آب در منطقه کمیاب‌تر خواهد شد و رقابت بر سر آن افزایش خواهد یافت.
سوء مدیریت منابع آبی در ایران حداقل به دوران قبل از انقلاب برمی‌گردد. دولت در آن زمان منابع کمیاب آبی را برای راه‌اندازی کشاورزی تخصیص می‌داد، که این موضوع باعث خشکاندن سیستم باستانی ایرانی کانال‌کشی زیرزمینی آب‌ها یا همان قنات‌ها شد.
سی وسه پل در اوایل قرن ۱۷ به منظور استفاده همزمان، هم به صورت پل و هم به صورت سد، ساخته شد. بعد از انقلاب، ایران با تحریم‌های جهانی زیادی مواجه شد، و دولت تاکید مضاعفی روی کشاورزی گذاشت با این هدف که تمام مواد غذایی مورد نیاز داخل کشور را تولید کند و از واردات آنها خودداری کند. کارشناسان می‌گویند: یارانه‌های کشاورزی منجر شد که کشاورزان کسب‌وکار خود در مناطق روستایی را حفظ کنند و البته این موضوع حامیان سیاسی کلیدی‌ای برای دولت ایجاد کرد. اما این کار سفره‌های زیرزمینی آب را سریع‌تر از اینکه بتوانند پر شوند، خالی کرد و کشاورزان را نسبت به حفاری چاه‌های غیرمجاز زمانیکه آنها خالی شدند ترغیب کرد که این شرایط را وخیم‌تر کرد.
رسانه محلی سال گذشته در گزارشی اعلام کرد که «در جنوب مرکزی ایران نزدیک به سایت پرسپولیس (میراث ثبت شده فرهنگی در یونسکو) تعداد زیادی چاه‌های غیرقانونی آب به منظور آبرسانی به محصولات برنج و گندم حفر شده‌اند، این موضوع باعث نشست زمین در آن منطقه شده و مجموعه باستانی پرسپولیس را در معرض تهدید فرونشست زمین قرار داده است.
کارشناس آب در سازمان ملل همچنین می‌گوید: تمرکز روی کشاورزی همچنین موجب شده است که آب کمتری به مصارف صنعتی که باعث رشد اقتصادی ایران می‌شود، اختصاص داده شود.
استان سیستان و بلوچستان وابسته به رودخانه هلمند است که از کوه‌های هندوکش در افغانستان سرچشمه می‌گیرد و به تالاب هامون در جنوب شرقی ایران می‌ریزد که آب مورد نیاز برای شرب، ماهیگیری و کشاورزی را برای مردم هر دو کشور را فراهم می‌کند، اما از آنجاییکه جریان آب رودخانه کاهش پیدا کرده است، تالاب هامون خشک شده است.
کارشناسان می‌گویند واضح نیست که دلیل اصلی کمبود آب چیست، اما آنها پیش‌بینی می‌کنند که شرایط با افزایش مصرف کشاورزی و سایر توسعه‌های دیگر در طول مسیر سهم افغانستان، وخیم‌تر شود.
نمایندگان پارلمان ایران هفته گذشته طی یک نامه سرگشاده اعلام کردند که منابع آبی سیستان و بلوچستان تا اواسط شهریور به پایان خواهد رسید، این موضوع موجب خواهد شد جمعیت حدود ۲ میلیونی این استان را با انتخاب محدودی به جز ترک استان مواجه کند. ۲۰۰نماینده پارلمان طی نامه امضا شده هشدار دادند که ما با فاجعه انسانی روبه‌رو خواهیم شد.
مردم همانند سایر مقامات رسمی ایران دولت طالبان در افغانستان را به محدود کردن جریان آب و نقض معاهده ۱۹۷۳ که در آن حق‌آبه به طور مساوی مابین طرفین تقسیم شده است، متهم کردند و بازگشایی کانال‌های آب را از طالبان خواستار شدند. با این حال افغانستان می‌گوید که آب کمی برای جاری کردن وجود دارد. به نظر می‌رسد که حداقل تنش‌های بین دو کشور برای مدتی رو به افول گذاشته است.
سفیر ایران در کابل روز شنبه اعلام کرد که دولت طالبان با موضوع بازرسی کردن سطح آب پشت سد افغانستان توسط متخصصان آبی ایران موافقت کرده است. البته این اتفاق تسکین فوری را برای ساکنین سیستان و بلوچستان در پی نخواهد داشت. آنها می‌گویند که پیشتر دغدغه مردم در مورد افزایش بهای آب و کاهش جریان آب لوله‌های انتقال بود، اما اکنون نگرانی آنها از قطعی کلی آب هست.
ناآرامی در خصوص حق‌آبه مناطق ثروتمندتر و دارای نفوذ و قدرت بیشتری در ایران را فراگرفته است، از جمله در شهر مرکزی اصفهان، جاییکه انتقال آب زاینده‌رود توسط دولت منتج به اعتراضات در بستر خشک و ترک خورده زاینده‌رود در سال ۲۰۲۱ شد. کارشناسان هشدار می‌دهند که توسعه در شهر اصفهان می‌تواند شهر را دوباره با کمبود عرضه آب مواجه کند.
کارشناسان می‌گویند که دولت ایران سدها را به منظور انتقال آب به مناطق پرقدرت سیاسی ساخته است. اکنون با مواجه شدن با کاهش سطح آب‌ها، ایران به راه حل‌های تکنیکی دیگری روی آورده است که انرژی‌بر و آلوده‌کننده محیط زیست هستند، همانند انتقال آب از یک منطقه به منطقه دیگر و نمک‌زدایی آب دریاها.
دولت در حال ساخت خطوط لوله ۶۲۰ مایلی انتقال آب نمک‌زدایی شده از دریای عمان به استان سیستان و بلوچستان و سایر بخش‌های ایران است. اما کارشناسان می‌گویند حتی چنین اقداماتی تلاشی سخت برای معکوس کردن سقوط سریع ایران به ورشکستگی آبی خواهد بود.
محسن موسوی متخصص سازه‌های هیدرولیک در پایتخت ایران، تهران، می‌گوید: دولت هر چه سریع‌تر باید فرصت‌های شغلی‌ای به جز کشاورزی را در منطقه به وجود آورد تا معیشت کشاورزان وابسته به شغل‌های مرتبط با آب نباشد؛ اما برای بسیاری از مردم سیستان و بلوچستان کار از کار گذشته است.
هفت سال پیش محمد احسانی کارگردان و فیلمساز با کشاورزان و گله‌داران و دیگر ساکنین در اطراف تالاب هامون که زمانی پر آب بود برای ساخت یک مستند به نام روزگار هامون مصاحبه می‌کرد. منظره‌ای که تاریخ باستان و پوسیدگی مدرن را به تصویر می‌کشد: خانه‌های کلبه مانندی که گرد و خاک آنها را فراگرفته و جایی که قبلا یک دریاچه بوده است. تمام آبی که صاحبان شترها و گوسفندان برای آنها می‌توانند مهیا کنند قطره‌های آب باران است و مردانی که به دلیل نداشتن ماهی یا شغل دیگری در خانه به سر می‌برند.
زمانیکه آقای احسانی چهار ماه پیش برای بازدید مجدد به منطقه بازگشت، او گفت که: شرایط بسیار وخیم‌تر شده بود. او می‌گوید: در سال ۱۳۹۵ ساکنین به‌رغم سختی‌ها می‌خواستند در زمین‌هایشان بمانند، اما اکنون که در چشم‌هایشان نگاه می‌کنید شما رنج و عذاب می‌بینید و روستاها یکی پس از دیگری از سکنه خالی می‌شوند. او اضافه کرد که منطقه ویران شده است.
*این مقاله در شماره کاغذی روزنامه نیویورک تایمز ۲۲ ژوئن ۲۰۲۳ با همین عنوان به چاپ رسیده است.
تبادل نظر