تقویت روابط ژئوپلتیک و ژئواکونومیک جمهوری اسلامی ایران با کشورهای اروپای شرقی و مرکزی (سی. ای. ای) می تواند نقطه امتداد «سیاست همسایگی» در پیشبرد سیاست خارجی متوازن و مبتنی بر منطقه گرایی کشورمان باشد. این تحول همزمان می تواند در روابط بین المللی ایران بین بلوک های غرب و شرق و در حوزه های «انتقال انرژی»، «زنجیره انتقال کالاهای منطقه ای» و «دیپلماسی کریدورها» تعادل ایجاد کرده و به تبع منجر به تقویت رویکردهای مستقل سیاست خارجی کشورمان به عنوان یک قدرت منطقه ای شود.
فهم مفهومی و تاریخی اروپا در سازه غرب
اروپای بعد از جنگ جهانی دوم به گسترش روابط همه جانبه سیاسی-نظامی و اقتصادی با آمریکا پرداخت. چون نزدیکی با آمریکا- یعنی کشوری که از خرابی های جنگ در امان ماند و مرکز انتقال ثروت، علم و تکنولوژی شد- را به نفع منافع خود می دید. امروز هم تمرکز اصلی سیاست خارجی کشورهای اروپایی، به ویژه سه کشور قدرتمند آلمان، بریتانیا و فرانسه، بر این است که حفظ و تقویت روابط «فراآتلانتیک» (روابط اروپا و آمریکا) برای حفظ برتری بلوک غرب در معادلات سیاست جهانی ضروری است. حتی از لحاظ گفتمانی هم، فلسفه صلح اروپایی بر پایه این مفهوم نهاده شده است. به همین دلیل، اروپایی ها از دونالد ترامپ و سیاست «آمریکا نخست» او متنفر بودند، چون معادله فراآتلانتیک را تضعیف می کرد و از نگاه اروپایی ها در نهایت منجر به تقویت بلوک رقیب در شرق همچون روسیه، چین، هند، ایران و و حتی ترکیه می شد. اکنون با بازگشت جو بایدن رئیس جمهور فعلی به مفهوم سنتی تقویت روابط فرا آتلانتیک، بار دیگر اروپا در مرکز توجه سیاست جهانی قرار گرفته است.
علی رغم چالش های جاری اروپایی همچون پدیده پناهندگان، ظهور راست افراطی، بحران های انرژی و غذایی که با جنگ اوکراین تشدید شده، همچنان می توان به صراحت گفت که اروپا یک قطب مهم در معادله سیاست جهانی، به ویژه: الف، در حوزه های سیاسی همچون نفوذ در نهادها و موسسات بین المللی و تاثیرگذاری در شورای امنیت و قطعنامه های سازمان ملل. ب، در حوزه های فرهنگی و اجتمایی از قبیل حکمرانی خوب و دمکراسی و ... و ج، در حوزه های تکنولوژی و انتقال سرمایه گذاری بین المللی است. به ویژه که روابط بلوک شرق و کشورهایی همچون روسیه و چین، هند و ترکیه با کشورهای اروپایی در قالب های مختلف دوجانبه و چندجانبه بر مبنای جبر تاریخی و اتصال جغرافیایی در حال پیشرفت است.
ضرورت تقویت روابط با اروپا
برای ایران هم باز بودن کانال های ارتباطی همه جانبه با کشورهای اروپایی در قالب دوجانبه، چند جانبه و حتی در قالب گروهی «اتحادیه اروپایی» برای حفظ معادله روابط بین المللی کشورمان و همچنین اهمیت بیشتر یافتن برای کشورهای بلوک شرق، به ویژه در مواجهه با ائتلاف سازی سیاسی آمریکا بر ضد ایران، یک اصل استراتژیک در پیشبرد سیاست خارجی در حوزه همسایگی است. اگرچه تحریم های اقتصادی ظالمانه آمریکا در موضوع هسته ای ایران به نوعی ناکارآمدی اروپا در معادله روابط با ایران را اعیان کرد، اما روابط ایران و کشورهای اروپایی نباید صرفا به روابط اقتصادی تقلیل یابد. به واقع، در کنار روابط اقتصادی و جذب سرمایه گذاری ها، صدور انرژی و انتقال تکنولوژی، همزمان روابط ژئواستراتژیک ایران و کشورهای اروپایی در حوزه های همکاری های منطقه ای و برنامه هسته ای کشورمان هم بسیار مهم هستند. تقویت روابط با اروپا بی تردید بر ارزش نقش استراتژیک ایران در صحنه سیاست های منطقه ای و جهانی می افزاید.
در قالب مفهوم سازی فوق، و در چارچوب ارزش گذاری به اهمیت «منطقه گرایی» در پیشبرد سیاست خارجی ایران در حوزه های خلیج فارس، قفقاز و آسیای مرکزی، آسیای جنوبی و شامات که در حوزه شرق مدیترانه قرار می گیرند، تداوم و تقویت روابط با کشورهای اروپای شرقی و مرکزی به عنوان نقطه امتداد سیاست ادغام اقتصادی و سیاسی ایران در حوزه همسایگی و اتصال به زنجیره منطقه ای انتقال کالاها و تحقق ژئوپلتیک کریدورها، بر اهمیت قدرت منطقه ای و بین المللی ایران می افزاید. به واقع، در شرایط تنازع ایدئولوژیک، سیاسی و اقتصادی با بلوک غرب (آمریکا و سه قدرت اروپایی و متحدان اشان در منطقه و آسیا)، برقراری و تقویت روابط با دوستان جدید در اروپای شرقی و مرکزی منجر به متعادل شدن معادله روابط ژئوپلتیک کشورمان با معادله غرب اروپا می شود. کشورهای اروپایی شرقی و مرکزی در ماهیت اروپایی هستند، اما در بنیاد گفتمانی و اقتصادی با بلوک غرب اروپا تفاوت های زیادی دارند.
رویکردهای ادغام سیاسی-اقتصادی اروپا
اکنون دو رویکرد متفاوت در حوزه ادغام اقتصادی و سیاسی کشورهای اروپایی وجود دارد. نخست، تعداد اعضای هسته مرکزی ادغام از 6 عضو اولیه به 28 عضو رسید (اکنون با خروج بریتانیا به 27 عضو تقلیل یافت). موتور محرکه ادغام اروپایی در مرحله اولیه دستیابی به اهداف اقتصادی بود. اما اکنون شامل اهداف سیاسی و هویتی هم می شود که با مرکزیت بروکسل تلاش دارد تا روند ادغام را تسریع کند. البته جنگ اوگراین بر پیچیدگی های این موضوع افزوده است. در این روند، شیوه ادغام اقتصادی از رویکرد اقتصادهای متمرکز کشورهای اروپای شرقی و مرکزی (برگرفته از میراث شوروی) به تجارت آزاد بلوک غربی با موتور ایدئولوژیک لیبرال-دمکراسی تغییر شکل داد. همین مسئله موضوع ادغام اقتصادی- سیاسی را پیچیده و با مشکلات عدیده روبرو کرده و بر این مبنا انتظارات کشورهای سی. ای .ای در حال تغییر است. نتیجه این شیفت سبب شده که یک احساس عمومی در کشورهای سی. ای. ای بوجود آید که آنها با غرب اروپا تا اندازه زیادی متفاوتند، هر چند این حس ناراحتی بطور رسمی اعلام نمی شود. این حس تفاوت با کشورهای غرب اروپا، بر رویکردهای کشورهای سی. ای .ای در حوزه هایی همچون سرعت ادغام، نوع مشارکت های اقتصادی و سیاسی، گفتگو و تعامل میان اعضای اتحادیه اروپایی در موضوعاتی همچون پدیده پناهندگان، ظهور راست افراطی و ... و بطور کلی تنظیم سیاست خارجی با دنیای خارج از اروپا از جمله با چین، روسیه، ایران، ترکیه و سایر کشورها تاثیر می گذارد.
اتصال های کریدوری و زنجیره انتقال منطقه ای
در چنین شرایطی، تقویت روابط با کشورهای اروپای شرقی و مرکزی فرصت های ژئوپلتیک و ژئواکونومیک جدیدی برای ایران به همراه دارد. چنین فرصت هایی را می توان در متعادل کردن روابط بین المللی کشورمان و همچنین در زنجیره اتصال های کریدوری و انتقال منطقه ای کالاها و انرژی و در قالب «سه ابتکار» موجود زیر در بین کشورهای سی. ای. ای جستجو کرد.
ابتکار 17+1**
این ابتکار همکاری فرامنطقه ای بین چین و کشورهای اروپای شرقی و مرکزی است که در سال 2012 در لهستان تشکیل شد. هدف این ابتکار تقویت اقتصاد های محلی و سرمایه گذاری در توسعه زیرساخت های حمل و نقل و توسعه تجارت کشورهای سی. ای .ای برای دستیابی به توسعه متوازن در مقایسه با غرب اروپا است. این در حالی است که کشورهای این حوزه (به استثنای صربستان، ملداوی، بلغارستان و تا حدودی مجارستان) با آمریکا و ناتو روابط نزدیکی دارند و به روسیه متعصب و بدبین هستند. از این لحاظ، روابط سیاسی و اقتصادی آنها با آمریکا و بلوک غرب بر روابط آنها با کشورهای شرقی از جمله چین، روسیه و ایران تاثیر می گذارد. سه نمونه آشکار عدم تعامل جدی کشورهای سی . ای . ای در قالب ابتکار 17+ 1 با چین، ضدیت اکثر این کشورها با روسیه در جنگ اوکراین، و برگزاری کنفرانس ضد ایرانی در لهستان در سال های اخیر است.
ابتکار بی-9***
لهستان و رومانی یک ابتکار مشترک به نام بی-9 دارند که شامل لهستان، رومانی، بلغارستان، اسلواکی، مجارستان، جمهوری چک و سه کشور حوزه بالتیک یعنی استونی، لتونی و لیتوانی می شود. این ابتکار در سال 2015 تشکیل شد و ویژگی مشترک آن تقویت جایگاه این کشورها در شرقی ترین نقطه پیمان نظامی-امنیتی ناتو و همچنین ایجاد فهم مشترک از تهدیدات و گرایش به آمریکا است. بر اساس این ابتکار قرار بر این است تا سرمایه گذاری در حوزه دفاعی و جایگزینی تسلیحات قدیمی بجا مانده از زمان شوروی با تسلیحات آمریکایی صورت پذیرد.
ابتکار سه دریا (آدریاتیک- بالتیک- سیاه):****
این ابتکار شامل 12 کشور حوزه سی. ای. ای شامل اطریش، بلغارستان، کرواسی، جمهوری چک، استونی، لتونی، لیتوانی، مجارستان، لهستان، رومانی، اسلواکی و اسلونی می شود. هدف تشکیل این ابتکار ایجاد گفتگوهای منطقه ای و اتصال بیشتر توسعه ای و دیجیتالی در امتداد یک محور شمالی-جنوبی از دریای بالتیک تا آدریاتیک و دریای سیاه در اروپای شرقی و مرکزی است. تمرکز اصلی این ابتکار اتصال ریلی بندر کنستانا در سواحل دریای سیاه در رومانی به بندر گدانسک در سواحل دریای بالتیک درلهستان است. این ابتکار اولین با بوسیله اندیشکده آمریکایی «شورای آتلانتیک» با هدف توسعه زیرساخت ها در حوزه انتقال انرژی، حمل و نقل و بخش های دیجیتالی مطرح شد. آمریکا و آلمان هم به عنوان شریک در این ابتکار فعال هستند. این ابتکار بیشتر گرایش آمریکایی و سیاسی برای جذب کشورهای اروپای شرقی دارد. منطق مطرح شده هم این است که ملت های غرب اروپا اتصالات مدرن جاده ای، راه آهن، خطوط برق، لوله های نفت و گاز داشته و بطور برابر در هم ادغام شده اند، اما کشورهای اروپای شرقی و مرکزی از این زیرساخت ها مدرن محرومند.
اهمیت ژئوپلتیک و ژئواکونومیک در امتداد سیاست همسایگی
در این شرایط، ویژگی های متفاوت سیاسی و اقتصادی کشورهای اروپای شرقی و مرکزی، فرصت های ژئوپلتیک و ژئواکونومیک جدیدی برای ایران فراهم می کند تا سیاست منطقه گرایی خود را در امتداد حوزه همسایگی و با اتصال به کشورهای اروپای شرقی و مرکزی و باز کردن راه تجارت آنها به حوزه آسیای غربی و جنوبی تقویت کند.
در حوزه ژئوپلتیک، مشاهده کردیم که کشورهای اروپای شرقی و مرکزی به لحاظ بنیادهای سیاسی، اقتصادی و تاریخی با کشورهای غرب اروپا فرق دارند. بعضی از این کشورها به دلیل جبر تاریخی و جغرافیایی گرایش به روسیه و شرق دارند و بعضی دیگر منافع خود را در نزدیکی به بلوک غرب و به ویژه آمریکا می بینند. این ویژگی یک فرصت ژئوپلتیک برای ایران در جهت متعادل کردن همزمان روابط خود با روسیه و آمریکا در حوزه ژئواستراتژیک همسایگی پدید می آورد. به عنوان یک قدرت منطقه ای، بی تردید کشورمان در آینده با چالش متعادل کردن روابط خود با قدرت های بزرگ مواجه خواهد شد. در چنین وضعیتی، جذب دوستان جدید و گسترش دیپلماسی در مناطق مجاور جغرافیایی همچون در حوزه کشورهای اروپای شرقی و مرکزی بر عیار قدرت ملی ایران می افزاید.
در حوزه ژئواکونومیک، پیشبرد رویکردهای دوجانبه و چندجانبه در روابط اقتصادی یک نیاز متقابل و قابلیت موفقیت بیشتری در روابط دو طرف دارد. پیش از این، چینی ها با ابتکار 17+1 به گونه ای کشورهای این منطقه را در یک قالب دیدند، اما به دلیل تفاوت های آشکار بین این کشورها به موفقیت چندانی دست پیدا نکردند. اکنون کشورهای اروپای شرقی و مرکزی به دلیل اشباع بازارهای مصرفی اروپا در جستجوی بازارهای جدید اقتصادی و سروسامان دادن به رقابت های جاری اقتصادی خود برای توسعه فعالیت های تجاری خود هستند. در حال حاضر، کشورهای غرب اروپا بسیاری از منابع سرمایه ای و صنایع خودر را به آسیا منتقل کرده اند. اما کشورهای سی. ای .ای همچنان چالش متنوع سازی صنایع و تجارت و جذب سرمایه گذاری دارند. در بسیاری از مواقع این کشورها مجبورند یک تکنولوژی آلمانی یا فرانسوی را خریداری کنند که در آسیا یا چین تولید می شوند. لذا به الگوی جدیدی از سیاست مستقل در رشد اقتصادی روی آورده اند (مثل مجارستان). ایران و کشورهای سی. ای. ای می توانند از طریق سرزمین و بنادر ترکیه در دریای سیاه و سپس بلغارستان، یونان و رومانی و سپس راه اتصال ریلی، جاده ای و دریایی به ایران به تجارت منطقه ای کالاها در بازارهای اروپای شرقی و مرکزی و همزمان حوزه خلیج فارس، آسیای جنوبی و شرقی باشند.
- CEE: Central and East Europe countries
**17+1 Initiative
*** B-9 Initiative
**** 3 Seas Initiative
منبع: بولتن دیپلماسی آسیایی
تبادل نظر