استقراض پنهان دولت از بانک مرکزی

فردای اقتصاد: پول پرقدرتی که بانک مرکزی منتشر می‌کند، طی فقط یک سال منتهی به تیرماه ۲۶۸ همت (هزار میلیارد تومان) بیشتر شده (به معنی رشد ۴۱٫۱ درصدی) که اتفاقاً در همین بازه مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها به عنوان یکی از اجزای آن هم ۲۶۹ همت افزایش یافته است. جالب آن که باز هم در این بازه، ۲۸۰ همت به مطالبات بانک‌ها از بخش دولتی افزوده شده است. بنابراین به سادگی می‌توان گفت هر چند رد پای چندانی از استقراض و بدهکارشدن مستقیم دولت از بانک مرکزی وجود ندارد، اما این سهم حجیم بانک‌ها در چاپ پول نهایتاً از سمت دولت شارژ می‌شود. در واقع نمی‌توان نقش کسری بودجه دولت را که باعث استقراض دولت از بانک‌ها و در نهایت استقراض بانک‌ها از بانک مرکزی می‌شود، در چاپ پول سریع یک سال گذشته نادیده گرفت. هر چند که انواع ناترازی‌های نظام بانکی تحت تأثیر ضعف در سیاستگذاری این حوزه هم به رشد پایه پولی منجر شده است.

بانک مرکزی آمارهای موسوم به گزیده آمارهای پولی و بانکی را با فاصله کمی پس از آمار خرداد، برای تیرماه منتشر کرد. هر چند که آمارهایی پراکنده در رابطه با وضعیت شهریور و مهرماه منتشر شده بود، اما جزئیاتی مثل اجزای پایه پولی و نقدینگی در این آمارهای منظم گزارش می‌شوند. بنابراین اطلاعات جدیدی که درباره آمارهای پولی تیرماه به دست آمده، به اجزای کل‌های پولی برمی‌گردد.

کارنامه یک ساله چاپ پول در بانک مرکزی

نمودار بالا نشان می‌دهد که چطور از ۹۲۱ همت (هزار میلیارد تومان) پولی که بانک مرکزی در مجموع در اقتصاد ایران منتشر کرده، ۵۴۹ همت به واسطه ذخایر خارجی بوده است. یعنی عملاً بیش از نصف پول منتشرشده در ازای دریافت دلار و طلا بوده است. رایج‌ترین حالت آن وقتی است که دولت دلار نفتی را به بانک مرکزی می‌دهد و با نرخ تسعیر مشخصی از آن ریال می‌گیرد. ۴۴۵ همت از پایه پولی را هم بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی تشکیل می‌دهد. اثر خالص مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها هم منفی بوده؛ یعنی مقدار سپرده دولت نزد بانک مرکزی از مقدار بدهی‌اش به این نهاد بیشتر است.

منحنی سیاه‌رنگ نشان می‌دهد که شیب تند افزایش پایه پولی در چند ماه گذشته کمی کاهش یافته است. در گذر از خرداد به تیر، دارایی‌های خارجی بانک مرکزی کاهش یافته که می‌تواند به دلیل مداخله بانک مرکزی در بازار ارز از طریق عرضه ارز (یعنی کاهش دارایی‌های ارزی بانک مرکزی) رخ داده باشد. جالب این که خالص بدهی‌های دولت هم منفی‌تر شده اما طی یک ماه ۵۳ همت به بدهی‌های بانک‌ها افزوده شده است. در مجموع، طی یک سال منتهی به تیرماه، رقم پایه پولی از ۶۵۳ همت به ۹۲۱ همت رسیده و مهم‌تر از آن، مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها از ۱۷۶ همت به عدد بالای ۴۴۵ همت جهش کرده است. نمودار زیر نشان می‌دهد که در زمینه سهم از رشد یکساله پایه پولی، سهم بدهی‌های بانک‌ها و دارایی‌های خارجی با سهم سایر اقلام خنثی می‌شود و نهایتاً این مطالبات بانک مرکزی از بانک‌ها بوده که به اندازه کل رشد یک سال اخیر، یعنی ۴۱٫۱ واحد درصد در رشد پایه پولی سهم داشته است.

تقاطع ناترازی بانکی و ناترازی بودجه‌ای

این حجم عظیم بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی از عوامل مختلفی نشأت می‌گیرند که اتفاقا یکی از بزرگ‌ترین‌های آن‌ها بدهی‌های بخش دولتی است. وقتی خالص بدهی بخش دولتی (شامل دولت و شرکت‌های دولتی) یعنی بدهی این بخش منهای سپرده‌های آن نزد بانک‌ها را می‌بینیم، متوجه رشد ۶۰ درصدی آن طی یک سال گذشته می‌شویم. اما این افزایش شصت درصدی به معنی ۲۸۰ همت افزایش در این متغیر است. بزرگی این افزایش را در مقایسه با افزایش ۲۶۸ همتی کل پایه پولی طی یک سال گذشته متوجه می‌شویم. ابعاد بزرگ این افزایش باعث می‌شود وقتی سهم از رشد آن را از رشد بدهی بانک‌ها به بانک مرکزی محاسبه می‌کنیم، همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، سهم ۱۵۹ واحد درصدی آن به دست می‌آید.

از سوی دیگر سهم افزایش سپرده‌ها نزد بانک مرکزی هم بالاست. یعنی افزایش سپرده‌ها می‌تواند باعث شود بخشی از سپرده قانونی جدید بانک‌ها نزد بانک مرکزی صرفاً از طریق افزایش بدهی‌شان به بانک مرکزی تأمین شود. البته افزایش قابل توجه بخش حساب سرمایه ترازنامه بانک‌ها (احتمالاً تحت تأثیر جهش ارزی) باعث شده بخشی از افزایش بدهی بالقوه به بانک مرکزی کاهش یابد.

کاهش سهم پول از نقدینگی

نمودار زیر نشان می‌دهد پس از اوج ۲۶ درصدی سهم پول از نقدینگی در دو ماه ابتدایی سال، روندی از کاهش این نسبت پس از مدت‌ها مشاهده شده است. کاهشی که سایر آمارهای پراکنده تا مهرماه خبر از تداوم آن می‌دهند. این نسبت نشان می‌دهد تا چه حد آحاد اقتصادی ترجیح داده‌اند درآمدشان را به جای سپرده بانکی در معاملات جاری به جریان درآورند. در واقع تا چه حد پول داغ است و دست به دست می‌شود. کاهش نسبی آن نشان می‌دهد که انتظارات تورمی مقداری کم شده است، هر چند هنوز در سطوح بالایی قرار دارد.

.