بیم‌ها و امیدها برای حل گرمایش زمین

فردای اقتصاد-حمیدرضا پورسلیمی: در آخرین روز ماه نوامبر نشست بیست و هشتم سازمان ملل متحد برای بحث در مورد مسائل مربوط به تغییرات اقلیمی (COP28) در دوبی آغاز شد که برای مدت دو هفته میزبان بیش از ۷۰ هزار نفر از سیاستمدارن، فعالان محیط زیست و مدیران بنگاه‌های اقتصادی خواهد بود. نگرانی‌ها پیرامون گرمایش زمین و اثرات آن بر روی تغییرات اقلیمی از نیمه دوم قرن بیستم تشدید شد تا آن که در سال ۱۹۹۲ مهم‌ترین تلاش بین‌المللی در ریودوژانیرو برزیل برای انجام دیپلماسی پیرامون آن صورت گرفت و از سال ۱۹۹۵ هر ساله (به غیر از سال ۲۰۲۰ و به دلیل بحران کرونا)، نشست‌هایCOP Conference of the Parties به طور منظم برگزار می‌شود. در کاپ سوم که در آن انتشار و انباشت گازهای گلخانه‌ای در جو زمین به عنوان عامل اصلی گرمایش زمین مورد تاکید قرار گرفت و کشورهای صنعتی نیز با بیشترین سهم در انتشار این گازها در دوران پساصنعتی به عنوان متهم اصلی گرمایش زمین شناخته شدند، پروتکل کیوتو به عنوان اولین و مهم‌ترین سند راهبردی برای همکاری‌های بین‌المللی برای مقابله با تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین مورد توافق قرار گرفت و مقرر شد کشورهای توسعه‌یافته متعهد به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای به میزان ۵ درصد در طول یک دهه باشند و در این مسیر به کشورهای در حال توسعه، کمک‌های لازم را (از نظر مالی و تکنولوژی) برای همراهی داشته باشند. سال‌های بعد از پروتکل کیوتو لزوما مطابق با انتظار پیش نرفت و بعد از کاپ پانزدهم که در سال ۲۰۰۹ در کپنهاگ برگزار شد، مشخص شد که نه تنها انتظارات پیمان کیوتو برآورده نشده که هنوز در سطح بین‌المللی همگرایی و همکاری لازم برای جدی‌گرفتن نگرانی‌های تغییرات اقلیمی دیده نمی‌شود. شش سال بعد معاهده پاریس مورد توافق ۱۹۵ کشور قرار گرفت و مقرر شد کشورها سند رسمی را برای برنامه‌ریزی و اقدامات آتی خود جهت محدود کردن گرمایش زمین به زیر ۲ درجه سانتی گراد ارائه دهند؛ اما آمریکا خیلی زود از این معاهده خارج شد (با روی کار آمدن ترامپ) و البته تعهدات ارائه‌شده از سوی دیگر کشورها نیز از هماهنگی و کیفیت یکسان برخوردار نبود. در آستانه شروع کاپ بیست و هشتم، به نظر می رسد گرمایش زمین به ۱.۲ درجه (نسبت به قبل از صنعتی‌شدن) رسیده و روند فعلی آن را به ۱.۵ درجه تا ۲۰۳۰ می رساند و مسیر فعلی می‌تواند این میزان را تا اواسط قرن جاری حتی به ۳ درجه نیز برساند.

شانس پایین رسیدن به اهداف تعیین‌شده

گرمای بی‌سابقه سال‌های اخیر (و خصوصا تابستان ۲۰۲۳)، گزارش‌های نگران کننده پیرامون شدت ذوب‌شدن یخ‌های قطبی و بالا آمدن سطح آب دریاها و بسیاری دیگر از رخدادهای محیطی نظیر سیل و خشکسالی که به تغییرات آب‌وهوایی نسبت داده می‌شود، اهمیت اجماع بین‌المللی در نشست‌های کاپ را بیشتر کرده است. بخش محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP) اخیرا در گزارشی در مورد روند گرمایش زمین، شانس کمی را برای محدود کردن گرمایش زمین به ۱.۵ درجه تا پایان ۲۰۳۰ برآورد کرد. کشورهای توسعه‌یافته که سهم زیادی در انباشت گازهای گلخانه‌ای در جو و گرمایش زمین دارند، هنوز فاصله قابل توجهی با تعهدات مالی خود برای کمک به کشورهای در حال توسعه و کشورهای فقیر و آسیب‌پذیر در مقابل پدیده‌ گرمایش زمین دارند و همین موضوع منجر به یک اختلاف نظر و بدبینی میان طرفین در کاپ برای اتخاذ سیاست واحد می شود. اگرچه کشورهای توسعه‌یافته (خصوصا اتحادیه اروپا) اقدامات قابل توجهی برای افزایش ظرفیت انرژی‌های نو در حوزه تولید انرژی خود داشته‌اند ولی در غیاب ساختار حسابداری کربن، متهم هستند که در حال حاضر بخش زیادی از تولید پنهان گازهای گلخانه‌ای این کشورها مربوط واردات کالاهایی‌ست که در کشورهای در حال توسعه تولید می‌شود.

چه پیشرفت‌هایی برای مبارزه با گرمایش زمین اتفاق افتاده‌اند؟

با وجود همه نگرانی‌ها در مورد پدیده گرمایش زمین، اما پیشرفت‌ها و امیدهایی نیز وجود دارد. بازارهای مبادله کربن، در حال حاضر نزدیک به ۲۵ درصد از حجم گازهای گلخانه‌ای تولیدی را شامل می‌شود و ارزش این بازارها از یک تریلیون دلار فراتر رفته است. میانگین قیمت مبادله هر تن معادل CO2 در این بازارها به بالای ۳۰ دلار رسیده است و در بازار اروپا متوسط قیمت سه سال اخیر بالای ۷۰ دلار بوده و به نظر می‌رسد مکانیزم بازار می‌تواند در سال‌های آتی با عمق بیشتر، قیمت‌گذاری مناسبی در این مورد ارائه دهد. نیمی از اوراق مبادله شده در این بازار مربوط به سرمایه‌گذاری‌هایی است که برای کاهش گازهای گلخانه‌ای موجود در هوا انجام می‌شود؛ مهمترین این‌ها که می‌تواند در حل نگرانی گرمایش زمین در دهه‌های پیش رو نقش ایفا کند، فناوری‌های جذب CO۲ است. در حال حاضر هزینه جذب هر تن کربن به روش‌های فوق بعضا بالای هزار دلار بوده و فاصله زیادی با قیمت مبادله در بازارهای کربن دارد ولی شرکت‌های بزرگ (و خصوصا شرکت‌های نفتی) سرمایه‌گذاری زیادی در این حوزه انجام می‌دهند تا با روش‌های متنوع برای کاربرد CO۲ جذب شده، هزینه آن را تا زیر ۲۰۰ دلار کاهش دهند و بتوانند در دهه‌های پیش رو، به بهره‌برداری از سرمایه‌گذاری‌های خود در سوخت‌های فسیلی ادامه دهند.

نیمی دیگر از سهم بازار مبادله کربن مربوط به حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر است که (در کنار واحدهای برق آبی و برق هسته‌ای) سهمی نزدیک به ۴۰ درصد در تامین برق دنیا را بر عهده دارد و سرمایه‌گذاری‌ها در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر از نظر افزایش ظرفیت و همچنین افزایش بهره‌وری و کاهش هزینه‌های مربوط به سرمایه‌گذاری در آن‌ها، با شتاب زیادی همراه است. بازار خودروهای برقی نیز با سرعت عجیبی در حال رشد بوده و بر اساس گزارش آژانس بین‌الملی انرژی، سهم آن در سال ۲۰۲۲ از کل بازار خودرو به ۱۴ درصد رسیده و انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۳ با ۱۴ میلیون فروش به ۱۸ درصد برسد. هر دو حوزه می‌توانند با سرعتی بیش از انتظارات قبلی، سهم سوخت‌های فسیلی از مصرف انرژی را کاهش دهند (در حال حاضر سهمی بیش از ۸۰ درصد از مصرف انرژی اولیه به سوخت‌های فسیلی مربوط است). در کنار این دو، سرمایه‌گذاری در حوزه پمپ‌های حرارتی برای گرمایش ساختمان‌ها در حال انجام است که البته با چالش بیشتری برای فراگیر شدن مواجه است. تلاش‌ها برای بهره گیری از تکنولوژی برای مقابله با گرمایش زمین محدود به این‌ها نبوده و در سطح آکادمیک اقدامات نظری مانند Solar Geoengineering نیز در جریان است تا بتوانند بدون کاهش گازهای گلخانه‌ای، در فرایند تابش نور خورشید و جذب آن در سطح زمین دستکاری صورت دهند که البته هنوز از بحث‌های نظری فراتر نرفته‌اند و همه تبعات چنین کارهایی قابل پیش‌بینی نیست.  مجموع این تلاش‌ها موجب می‌شود تا امروز امید بیشتری برای حل مسئله تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین بدون کاستن از رشدهای اقتصادی و رفاه عمومی وجود داشته باشد.

نشست امسال چگونه می‌تواند مؤثر باشد؟

در کاپ ۲۸ انتظار می‌رود دستاوردها بیش از اجلاس سال قبل در مصر باشد. گرمای بی سابقه جهان در سال ۲۰۲۳، احساسات عمومی بیشتری را متوجه گرمایش زمین کرده است. تا زمانی که تلاش‌ها برای محدود کردن گرمایش زمین به نتیجه برسد، نیاز است تا منابعی برای حمایت از کشورهای فقیر و آسیب‌پذیر در مقابل پدیده‌های گرمایش زمین فراهم شود. برای اثربخشی بیشتر بازارهای مبادله کربن، نیاز است تا این بازارها در سطح بین‌المللی عمق و ارتباط بیشتری داشته باشند. مقررات تجاری که اخیرا اتحادیه اروپا برای وضع تعرفه بر کربن پنهان در کالاهای وارداتی خود دنبال می‌کند، می‌تواند برای دیگر کشورها (نظیر چین و هند و کشورهای خاورمیانه) چالش‌برانگیز باشد. تعهدات کشورها در پیمان پاریس نیاز است تا بازنگری شود و تعهدات کشورها ابعاد کمی و قابل سنجش داشته باشد. تنش‌ها میان غرب با چین و روسیه می‌تواند هرگونه هماهنگی و همگرایی بین‌المللی برای مقابله با گرمایش زمین را تحت تاثیر قرار دهد و در این مورد نیاز است تا کشورها تعهدات متقابل و مشترک خود را به دور از سایر مناسبات سیاسی دنبال کنند و بتوانند در فرصت‌های چند روزه نشست‌های کاپ، گفتگو کنند.