رجب طیب اردوغان که در انتخابات ریاست جمهوری ترکیه در خرداد ماه موفق شده بود برای سومین بار بر اریکه قدرت تکیه زند، تصمیم داشت با تغییر فرمان در سیاست داخلی و خارجی، وضعیت ترکیه در حوزه های مختلف را سامان دهد. اولین نشانه این تغییر رویکرد نسبت به گذشته، تغییر ۹۰ درصدی کابینه(تنها دو وزیر از ۱۸ وزیر دولت قبل ماندگار شدند) بود که نشان می‌داد اردوغان به دنبال آن است که طرحی نو در اندازد.
در این نوشتار به سیاست خارجی دولت سوم اردوغان و نتایج آن طی یکسال گذشته میلادی می پردازیم.
اردوغان، دولت دوم خود را در حالی به پایان رساند که در منطقه، موضوع مداخله نظامی ترکیه در سوریه و عراق تبدیل به بحرانی منطقه‌ای و داخلی برای این کشور شده بود. آنکارا در ماجرای قبرس ترک‌نشین و منابع انرژی کف دریای مدیترانه شرقی با کشورهای قبرس، فرانسه، مصر و رژیم اسرائیل به اختلافات اساسی خورده بود. تنش لفظی با یونان تا آنجا رفته بود که اردوغان در دو نوبت با اشاره به تسلیح جزایر یونانی نشین از سوی آمریکا که در تضاد با توافقنامه لوزان است، تهدید به حمله نظامی کرده و گفته بود که ممکن است یک شب ناگهانی بر سرتان فرود آییم. اختلاف بر سر خرید جنگنده اف ۱۶ و پرونده هایی نظیر استرداد فتح الله گولن رهبر جریان گولن و نیز حمایت آمریکا از کردهای مسلح شمال سوریه(ی پ گ) که ترکیه آنها را دنباله پ ک ک می‌داند، باعث شده بود که بین واشنگتن و آنکارا روابط سردی حاکم باشد. حضور پررنگ ترکیه در قفقاز جنوبی و اصرار برای راه‌اندازی هر چه سریع‌تر کریدور موسوم به زنگزور، روابط آنکارا و تهران را با چالش‌های جدیدی روبرو کرده بود.
اگرچه عادی سازی روابط با کشورهای عربی به تدریج دنبال می‌شد اما کشورهای عربی، بی‌اعتمادی نسبی خود درباره اردوغان را حفظ کرده بودند. تنها بعد امید بخش سیاست خارجی ترکیه در دوره گذشته را می‌توان روابط خوب آنکارا-مسکو خواند که باعث شده بود با چراغ سبز پوتین، ترکیه و اردوغان نقش فعالی در جنگ اوکراین از جمله راه اندازی کریدور غلات در دریای سیاه داشته باشند. مجموعه عوامل ذکر شده در بالا نشان می‌داد که در مقابل اردوغان و دولت جدید او، تابلویی نه چندان امیدوار کننده در حوزه سیاست خارجی وجود دارد که او باید با تغییر رویه، نقش این تابلو را تغییر دهد.
کشورهای عربی؛ نزدیکی همراه با احتیاط
اردوغان در گام ابتدایی سیاست خارجی دولت جدیدش به سراغ کشورهای عربی رفت تا بتواند برای تثبت و بهبود وضعیت اقتصادی ترکیه، از این کشورها پول داغ یا دلار دریافت کند. بر همین اساس بود که اولین سفر تیم اقتصادی و سیاسی وی یعنی وزیر اقتصاد و دارایی و همچنین معاون رئیس‌جمهوری به کشورهای امارات، کویت، قطر و عربستان انجام گرفت و بعد خود اردوغان به این کشورها رفت.
اگرچه گفته شد که در سفر اردوغان قراردادها و تفاهمات چندین میلیارد دلاری بخصوص با امارات، عربستان و قطر منعقد شده و زین پس شاهد سرازیر شدن سرمایه های عربی به ترکیه خواهیم بود اما بعد از گذشت ۶ ماه، هنوز تغییر محسوسی در وضعیت اقتصادی و سیاسی بین ترکیه با این کشورها را شاهد نیستیم. به عنوان نمونه تنها درباره امارات گفته شد که ارزش تفاهمات بالغ بر ۵۰ میلیارد دلار است که قرار است طی یک بازه زمانی چندساله محقق شود. با این وجود در این بخش در بازار و بورس ترکیه اتفاق محسوسی رخ نداده است. شواهد نشان می دهد که کشورهای عربی اگرچه بنابر مصالحی، به پروسه عادی سازی روابط با ترکیه چراغ سبز نشان داده اند اما چندان مایل به گرم شدن این روابط نبوده و بنا به دلایلی ازجمله نامشخص بودن وضعیت اقتصادی ترکیه و نداشتن چشم انداز روشن حداقل برای چند سال آینده در بخش اقتصادی این کشور، تمایلی به سرمایه گذاری ندارند.
روسیه؛ دوست گرم سالهای اخیر
روابط ترکیه و روسیه اما شکلی دیگر دارد و طی سالهای گذشته این روابط در سطوح سیاسی و اقتصادی رشدی چشم گیر داشته است. موتور محرک این روابط نیز تمایل شدید پوتین برای جذب ترکیه به خود و فاصله انداختن بین آنکارا و غرب است که اردوغان نیز با توجه به ناملایماتی که در غرب دیده و سرخوردگی‌هایی که طی سالیان گذشته داشته، فعلا تصمیم گرفته در مدار روسیه باشد. با این وجود، ترکیه هر از چندی نشان داده که اگر فرصتی پیدا کند حاضر است از برگ روسیه برای نزدیکی به غرب استفاده کند که این موضوع به مذاق مسکو خوش نمی‌آید. نمونه آن، آزاد کردن زندانیان اوکراینی نزد ترکیه بود که بر خلاف توافق انجام گرفته سه جانبه بین روسیه، ترکیه و اوکراین، این افراد که از گروهان آزوف بودند همراه ولودیمیر زلنسکی که به ترکیه رفته بود به اوکراین منتقل شدند. اتفاقی که کرملین از آن به عنوان «نقض مستقیم توافقات موجود» یاد کرد. با این وجود، روابط اقتصادی دو کشور در حال حاضر بالغ بر ۶۹ میلیارد دلار است و در دیدارها و گفتگوهای متعددی که بین رهبران دو کشور در یکسال گذشته انجام گرفته، طرفین بر رسیدن آن به ۱۰۰ میلیارد دلار تاکید دارند.
خاورمیانه پر تنش و بازیگری کم ثمر
در یکسال گذشته علاوه بر جریان جنگ در سوریه و تداوم عملیات در شمال عراق که هزینه های زیادی را به ترکیه از بابت لشکر کشی به این دو کشور تحمیل کرده و علاوه بر آن باعث شده که حدود ۴ میلیون مهاجر سوری نیز در ترکیه روزگار بگذرانند، جنگ غزه نیز طی سه ماه گذشته وضعیت را پیچیده تر کرده است. ترکیه در جنگ غزه، ابتدا تلاش کرد تا در قالب دعوت طرفین به خویشتنداری، نقشی در آتش بس داشته باشد. در هفته های بعد بود که آنکارا دریافت، این جنگ با گذشته متفاوت است و بر این اساس طرح صلحی را پیشنهاد داد که بر مبنای آن، کشورهای ترکیه، مصر و قطر ضامن آتش بس و کنترل کننده فلسطین باشند و کشورهای غربی نیز به عنوان ضامن رژیم اسرائیل نقش آفرینی کنند تا علاوه بر شکل گیری آتش بس، طرح دو دولتی نیز به شکلی دیگر پیاده سازی شود. این طرح که درست یک روز پیش از اجلاس فوق العاده سازمان همکاری اسلامی در عربستان مطرح شد تا در اجلاس به شور گذشته شود، با واکنش نه چندان گرم کشورهای اسلامی روبرو شده و عملاً به محاق رفت.
اردوغان که از نقش‌آفرینی ناامید شده بود و از سوی دیگر با انتقادات داخلی نسبت به نداشتن موضعی محکم در قبال حملات اسرائیل روبرو بود و انتخابات شهرداری‌ها را پیش‌روی خود می‌دید، اقدام به تند کردن فضای سیاسی علیه نخست‌وزیر اسرائیل کرد. رئیس‌جمهوری ترکیه، نتانیاهو را غصاب غزه نامیده و او را با هیتلر مقایسه کرده و گفت که در محاکم بین‌المللی، با ۳ هزار حقوقدان پرونده نخست‌وزیر اسرائیل را به جریان خواهد انداخت تا او را همچون میلوشویچ دادگاهی کند. این اظهارات که البته با واکنش تند نتانیاهو هم روبرو شد به چند دلیل عمده بود: اول: در حالیکه در اکثر کشورهای اسلامی علیه اسرائیل مواضع تندی گرفته شده و راهپیمایی‌های زیادی برگزار می‌شد، ترکیه به عنوان داعیه‌دار مسئله فلسطین در بعد دولتی اقدام خاصی نداشت و حتی روابط تجاری این کشور با اسرائیل قطع یا محدود نشد و به سیاق گذشته دنبال می‌شد. این وضعیت، اردوغان را نزد افکار عمومی داخلی ترکیه به چالش می‌کشید و او تلاش کرد تا با اظهارات عوام‌پسند و رسانه‌ای از این مخمصه خارج شود.
دوم: انتخابات شهرداری‌های ترکیه در فروردین ماه برگزار می‌شود و اردوغان به دنبال کسب رای مردم بخصوص برای شهرهای بزرگی همچون استانبول بود تا بتواند قدرت را یک قبضه در اختیار بگیرد. موضع‌گیری علیه اسرائیل نزد افکارعمومی ترکیه بازتاب مثبتی می‌تواند بر انتخابات داشته باشد.
سوم: اردوغان دریافته است که نتانیاهو جایگاه مناسبی در اسرائیل نداشته و احتمالاً بعد از پایان جنگ از صحنه سیاسی کنار زده می‌شود و همین باعث شده تا او نسبت به حملات علیه نتانیاهو بی‌پروایانه رفتار کند. در حالیکه مدتی پیش در حاشیه اجلاس عمومی سازمان ملل در نیویورک او را در آغوش گرفته و برای سفر به ترکیه دعوتش کرده بود.
چهارم: اردوغان به عنوان داعیه‌دار مسئله فلسطین نزد جهان عرب جایگاهی برای خود ساخته بود که با نوع رفتار و اقدام ترکیه، این جایگاه زیر سوال رفته بود و نیاز به ترمیم وجهه خود داشت.
مجموعه این عوامل باعث موضع‌گیری تند اردوغان علیه نتانیاهو در جنگ غزه شد هر چند در این بحران بر خلاف جنگ اوکراین، تاکنون نتوانسته نقش‌آفرینی خاصی داشته باشد.
سرخوردگی اردوغان از گرم شدن روابط با آمریکای بایدن
اردوغان طی سه سال گذشته که بایدن در آمریکا بر سر کار آمده تلاش داشته تا روابط را همچون دوره ترامپ پیش ببرد اما بایدن که پیش از انتخاب شدن گفته بود که یکی از اقداماتش حمایت از اپوزیسیون ترکیه برای به قدرت رسیدن و پایین کشیدن اردوغان است، روی خوشی به او نشان نداده است. آنکارا در حال حاضر چند پرونده مهم با واشنگتن دارد که عبارت است از خرید جنگنده اف ۱۶ و نوسازی ناوگان فرسوده هوایی ترکیه توسط آمریکا، دست کشیدن آمریکا از حمایت نظامی از کردهای شمال سوریه، گرم شدن روابط اقتصادی دو طرف و نیز استرداد فتح الله گولن رهبر جریان گولن که متهم به برنامه ریزی در کودتای سال ۲۰۱۵ علیه اردوغان است. همه این درخواستها تاکنون با وتوی آمریکا روبرو شده و چشم انداز روشنی هم برای آن در دوره اردوغان متصور نیست. هر چند در ماجرای پیوستن فنلاند و بخصوص سوئد به ناتو که نیازمند رای همه اعضای ناتو از جمله ترکیه است، آنکارا تلاش دارد تا از این برگ برای رسیدن به خواسته های خود استفاده کند اما بعید به نظر می رسد که بتواند به اهدافش برسد.
مدیترانه؛ بحرانی که عمیق تر خواهد شد
آنکارا طی ۳ سال گذشته به این جمع‌بندی رسیده که باید همه مسائل خود با کشورهای دیگر را مرتفع کند تا بتواند تمرکزش بر مدیترانه داشته باشد. مدیترانه از این بابت برای ترکیه اهمیت دارد که اولاً دارای ذخایر عظیم انرژی بوده و در ثانی موقعیت ژئوپلتیکی مهمی دارد که در آینده بر اهمیت آن افزوده خواهد شد. ترکیه تلاش دارد تا با کشورهای تاثیر گذار در این منطقه یعنی یونان، قبرس، فرانسه، مصر و رژیم صهیونیستی روابط خود را بهبود بخشد تا از شکل گیری جبهه متحد در مقابل خود جلوگیری کند. این سیاست هنوز به نتیجه نرسیده و جبهه مقابل ترکیه هنوز هم متحد و باقدرت به کار خود ادامه می دهد. قبرس شمالی که ترکیه به دنبال استقلال آن است به عنوان خط قرمز جامعه جهانی شناخته می شود، اختلاف با یونان با آغاز تسلیح جزایر نزدیک به ترکیه از سوی آمریکا همچنان تداوم دارد و در ماجرای غزه نیز روابط آنکارا- تل آویو تیره شده است. مصر نیز همچون سایر کشورهای عربی با احتیاط با ترکیه برخورد می کند.
قفقاز جنوبی و تنش تازه با تهران
قفقاز یکی از مهمترین پرونده های ترکیه است که در آن بر خلاف دیگر پرونده ها، دست بازی داشته و به دنبال آن است که از پیروزی نظامی-سیاسی شکل گرفته در جنگ قره باغ در سال ۲۰۲۰، ما به ازای اقتصادی و ایدئولوژیکی دریافت کند. پیوستن ترکیه به صورت مستقیم و زمینی به کشورهای قفقاز و آسیای میانه تحت عنوان جهان ترک و انتفاع اقتصادی از کریدور میانی شرق به غرب، مهمترین برنامه اردوغان در شرق است. ترکیه طی ۲ سال گذشته با حمایت از آذربایجان و فشار به ارمنستان برای راه اندازی کریدور زنگزور تلاش کرده تا طرح منطقه ای خود را محقق کند اما با ایستادگی ارمنستان و مخالفت قاطع ایران در مقابل تغییرات مرزی و ژئوپلتیکی، این تلاش‌ها ناکام مانده است. تهران و ایروان بارها تاکید کرده‌اند که با عبور جاده از منطقه جنوبی ارمنستان مشکلی ندارند اما با واگذاری اختیارات جاده‌ای و فراسرزمینی به آذربایجان مخالف هستند. این موضع‌گیری حقوقی و قانونی باعث شده تا آنکارا و باکو از موضع اولیه خود(در ظاهر) کوتاه آمده و به دنبال راه حلی مرضی الطرفین باشند. باید دید نتایج مذاکرات در سال جاری میلادی به کجا خواهد انجامید.
جمع‌بندی
ترکیه اردوغان در سالهای گذشته سیاست خارجی ماجراجویانه‌ای را دنبال می‌کرده است اما تداوم این سیاست منجر به احتیاط کشورهای عربی در نزدیکی به آنکارا، تداوم سیاست سردی روابط واشنگتن در قبال آنکارا و نیز تداوم احتمالی تنش در مدیترانه و وضعیت مبهم در قفقاز جنوبی شده است و اکنون نسبت به موفقیت این سیاست تردیدهایی وجود دارد. تداوم این روند، اردوغان را ناچار به اتخاذ تصمیماتی جدی‌تر خواهد کرد.
تبادل نظر