فردای اقتصاد: محصولات معدنی به عنوان ماده اولیه برای صنایع بسیار ارزشمندند و دسترسی هر کشور به آن‌ها اثرات اقتصادی، محیط‌زیستی، شغلی و اجتماعی خود را دارد. در ایران، این محصولات بخش مهمی از صادرات کشور را تشکیل می‌دهند. ۱.۸ درصد از تولید ناخالص داخلی ایران در سال ۱۴۰۰ در این بخش اقتصادی ایجاد شد.
در این گزارش به ابعاد مختلف بخش معدن در اقتصاد ایران می‌پردازیم.
ارزش افزوده کل معادن ایران
مجموع ارزش افزوده بخش معدن در سال ۱۴۰۰ حدود ۱۶۱ هزار میلیارد تومان (همت) بوده است و در بهار سال جاری هم که آخرین حساب‌های ملی منتشره مربوط به آن است، ۴۳ همت بوده است. برای داشتن تصویر درستی از تغییرات اندازه تولید این بخش اقتصادی، باید اثرات افزایش قیمت‌های اسمی را حذف کرد. نمودار زیر سطح تولید بخش معدن را بر اساس قیمت‌های ثابت سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد.
نمودار بالا نشان می‌دهد در سال‌های ابتدایی دهه ۹۰ تا سال ۹۴ رشد اقتصادی در بخش معدن قابل توجه بوده است. اما در سال‌های بعدی به تدریج با توقف روند رشد اقتصادی کشور، رشد بخش معدن هم بسیار اندک شد؛ به طوری که از پاییز ۹۶ تا بهار امسال رشد خاصی رخ نداده است. یک دلیل مهم این افول را احتمالاً می‌توان به روند سرمایه‌گذاری مرتبط دانست.
افت سرمایه‌گذاری پس از ۱۳۹۴
آخرین داده‌های موجود از وضعیت سرمایه‌گذاری در بخش معدن که مرکز آمار ایران منتشر می‌کند، مربوط به سال ۹۷ است؛ نمودار زیر روند نسبت سرمایه‌گذاری به ارزش افزوده معادن را نشان می‌دهد؛ پس از سال ۹۴ که در آن به اندازه ۳۵ درصد ارزش افزوده این بخش، در آن سرمایه‌گذاری شد، حجم سرمایه‌گذاری افتی جدی را تجربه کرده که یکی از علل اصلی افت رشد تولید در بخش معدن بوده است.
بحران کاهش سرمایه‌گذاری به شدت اقتصاد ایران را در بر گرفته است؛ یک دلیل مهم آن این است که اقتصاد ایران خاصیتی سرمایه-محور پیدا کرده، به این معنا که نقش سرمایه در فرایند تولید قابل توجه است. بخش معدن هم که ماهیتاً نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجه در ماشین‌آلات و تجهیزات است، وابستگی زیادی به تشکیل سرمایه دارد.
سرمایه-محوری خلق ارزش افزوده در بخش معدن
همان‌طور که نمودار زیر نشان می‌دهد، سهم دستمزد نیروی کار از ارزش افزوده در بخش معدن کمتر از ۴۰ درصد است که البته میان گروه‌های معادن گوناگون از ۱۰ تا ۵۰ درصد متغیر است. سهم پایین نیروی کار بدین معناست که فرایند تولید بر محور سرمایه صورت می‌گیرد. پیامد این وضعیت این است که رشد اقتصاد این بخش نیازمند سرمایه‌گذاری بالاست. اما همان‌طور که نشان داده شد، سرمایه‌گذاری افول سریعی را طی می‌کند.
سهم اقتصادی معادن مختلف از بخش معدن
در بخش معدن اقتصاد ایران، سنگ آهن همواره بزرگ‌ترین ارزش افزوده را خلق می‌کرده است. نمودار زیر سهم انواع معادن را در دهه گذشته نشان می‌دهد. سهم سنگ آهن از ۴۱ تا ۵۴ درصد متغیر بوده است و پس از آن، معادن مس بزرگ‌ترین تولید اقتصادی را داشته‌اند، به طوری که سهم آن‌ها معمولاً در بازه ۱۶ تا ۳۲ درصد قرار داشته است.
سهم ارزش افزوده معادن سنگ‌های تزئینی هم معمولاً قابل توجه بوده و در سال ۹۰ به ۸.۸ درصد رسیده بوده است. اما طی دهه نود به تدریج سهم این دسته از معادن از کل تولید ناخالص داخلی معادن کشور کاهش یافته است. سهم هر کدام از معادن زغال‌سنگ و سنگ آهک در بازه ۳ تا ۶ درصد قرار داشته است و سرب‌وروی هم ۲ تا ۴ درصد ارزش افزوده بخش معدن را ایجاد کرده است. سهم باقی معادن معمولاً کمتر از یک درصد بوده است.
تورم محصولات معدنی تا بهار ۱۴۰۱
شاخص قیمت تولیدکننده (PPI) برای بخش معدن نشان می‌دهد از سال ۹۵ تا بهار سال جاری، قیمت محصولات معدنی ایران ۱۱.۵ برابر شده است. از سال ۹۰ هم شاخص قیمت افزایش ۲۴ برابری داشته است. اما این افزایش عمدتاً در بخش کانه‌های فلزی و زغال‌سنگ بوده است؛ به ویژه بخش کانه‌های فلزی به خاطر افزایش قیمت‌های جهانی در سال گذشته بیشترین رشد را داشته است، به طوری که از سال ۹۵ قیمت محصولات آن ۱۲.۷ برابر شده است.
تبادل نظر